Hoe kennis van het brein helpt bij zelfactivering patiënten

In Nederland stimuleren zorgverzekeraars en de overheid waar mogelijk om zorg naar huis te verplaatsen. Zij zien graag patiënten die zelf verantwoordelijkheid nemen voor hun gezondheid. Uitgangspunt is niet de ziekte of de beperking, maar vooral de mogelijkheden die de patiënt nog wel heeft om zelfstandig te blijven. Zeker als een patiënt thuis dialyseert, is regie nemen over de eigen behandeling van belang. Thuis hebben patiënten vaak meer ruimte om hun behandeling in te richten zoals zij dat willen: het levert meer vrijheid op en bovendien scheelt het reistijd van en naar een dialysecentrum.

Kleine stapjes

Maar niet elke patiënt is bereid of in staat om zelf het heft in handen te nemen. Hoe kun je ze daartoe bewegen? De eerste stap is dat patiënten zich bewust worden dat ze zelf invloed hebben op hun eigen situatie. Kleine stapjes kunnen hierin al belangrijk zijn. Een onderdeel van een handeling zelf uitvoeren, hoe klein ook, geeft al meer gevoel van zelfstandigheid en vergroot het zelfvertrouwen.

Elastiek brein

Wat gebeurt er in het brein als je iets leert? Het brein is een massa die op 23-jarige leeftijd volledig is uitgegroeid, maar het heeft de rekbaarheid en elasticiteit van een stuk elastiek. Iets nieuws leren betekent dat er weer nieuwe verbindingen worden aangelegd. En daar blijft je brein soepel van. Hoe kun je nieuwsgierigheid wekken bij de patiënt om iets nieuws te leren en hoe raakt iemand betrokken bij eigen leerproces? De autonomie van de patiënt is van belang, maar ook de overtuiging dat hij nieuwe dingen kan leren. Jouw patiënt wil gezien worden als een volwaardige gesprekspartner met eigen verantwoordelijkheid en vermogen tot leren.

Growth mind en fixed mind; groeien of stilstaan

Het kan je helpen tijdens het leren en motiveren aandacht te besteden aan de growth en fixed mind. Iemand met een growth mind staat open voor het aanleren van nieuwe kennis en vaardigheden. Hij ziet iets nieuws leren als een uitdaging en vindt het niet erg om fouten te maken. Deze patiënt reflecteert op zijn eigen handelen, vraagt hulp waar nodig en zet door om resultaat te bereiken.

Het lukt vast niet

Bij de fixed mind zet iemand zijn vaardigheden en kwaliteiten juist vast. Hij gaat er vanuit dat talenten zijn aangeboren en niet te ontwikkelen:  “Ik probeer het niet, het gaat mij vast niet lukken”. Deze patiënt vermijdt complexe taken en zal waarschijnlijk niet graag zelfstandig dialyseren.

Activeer de hersenen

Door gebruik te maken van breindidactiek activeer je de hersenen, maak je leren leuker en stimuleer je de ontwikkeling. Een voorbeeld: een patiënt vindt dat hij het opbouwen van de dialysemachine  volledig onder de knie heeft. Hij wil niet meer extra oefenen. Hoe stimuleer je deze patiënt om toch te blijven leren? Zoek de uitdaging in spelenderwijs leren: bouw de machine eens verkeerd op en laat de patiënt dit corrigeren. Hiermee maak je gebruik van de breinprincipes.

Hoe je de zes breinprincipes gebruikt

Als je iets nieuws leert vorm je nieuwe, sterke verbindingen tussen je hersencellen. Je legt nieuwe wegen aan in je hersens, waardoor je makkelijker leert. Dit geldt niet alleen voor het aanleren van kennis, maar ook voor het verbeteren van vaardigheden en gedrag.

zes breinprincipes die hierbij een rol spelen, kun je inzetten bij het (aan)leren en motiveren (Uit: Breindidactiek van Dirksen, G. 2015):

1. Focus. Spreek af op welke leeractiviteit je de focus legt. Voorbeeld: focus met je patiënt op het aanprikken van de shunt. Vertel alleen over die handeling, haal er geen andere informatie bij. Zorg voor afwisseling in aandacht en ontspanning, wij kunnen niet lang echt gefocust blijven.
2. Herhaling. Veel herhaling zorgt ervoor dat er meerdere verbindingen worden aangelegd in het brein; de geitenpaadjes. Herhaal regelmatig dezelfde informatie, maar bied het op een andere manier aan. Laat de patiënt eerst iets lezen, daarna een filmpje kijken en laat hem vertellen wat hij heeft gezien of gehoord.
3. Voortbouwen. Koppel nieuwe kennis aan iets wat de patiënt al weet, sluit bijvoorbeeld aan bij de kennis die de patiënt heeft over de opbouw van de machine. Hierbij kan het helpen om samen een mindmap te tekenen. Zo maak je de handeling of taak visueel. Op die manier kun je ook de kennis toetsen bij de patiënt over de machine en hierop voortbouwen.
4. Emotie. Een positieve emotie zorgt voor de aanmaak van dopamine. Hierdoor worden verbindingen sneller en beter aangelegd en gaat het leren ook makkelijker. Geef de patiënt een compliment als iets is gelukt. Voor veel patiënten is aansluiten op de machine een spannend moment, wees je daar bewust van. Zij zien het bloed uit hun lichaam richting machine stromen. Maak contact, creëer een veilige sfeer en geef vertrouwen. 
5. Creatie. Laat patiënten zelf nadenken hoe zij het beste iets leren of opslaan. Het brein heeft tijd en ruimte nodig om nieuwe informatie te verwerken. Het is dus zinvol om tijdens de training tijd in te bouwen voor reflectie, stiltes en gedachten. Geef ruimte voor vragen.
6. Zintuiglijk rijk. Hoe meer zintuigen je bij het leren betrekt, hoe meer verbindingen in het brein worden aangelegd. En hoe meer verbindingen, hoe beter je iets onthoudt. Ook bewegen, frisse lucht en gezonde voeding zorgen dat het brein betere verbindingen maakt en leren makkelijker wordt.

Vijf dingen die je morgen anders kunt doen voor patiënten

• Deel voorbeelden van patiënten die succesvol hebben geleerd om thuis te dialyseren. Leren dialyseren is een proces van vallen en opstaan.
• Breng patiënten met elkaar in contact; organiseer een patiëntencafé of maak een besloten groep aan op social media. 
• Leg uit dat fouten maken leermomenten zijn, waar geen fouten worden gemaakt, wordt NIET geleerd. Laat de patiënt zelf samenvatten wat hij heeft geleerd.
• Geef niet alleen feedback op het proces, maar ook op de inspanning. Misschien heeft de patiënt nog niet het gewenste leerdoel bereikt, maar er is wel inspanning geleverd. Geef een compliment.
• Maak gebruik van een mindmap; laat de patiënt bijvoorbeeld zelf opschrijven welke stappen hij moet nemen bij het afgaan van een alarm van de machine.

Hopelijk helpt dit je verder in het motiveren en leren van je patiënten. Probeer de principes eens uit, wissel af om aan te sluiten op de leerstijl van de patiënt. Deel je ervaringen met elkaar en met ons.

Zo blijf je leren!

Hanke Mensink is opleider, docent en trainer bij Dianet Opleidingen. Dit artikel is geschreven naar aanleiding van de jaarlijkse bijscholing voor dialyseverpleegkundigen over dit onderwerp.